Illegale adopties en corrupte rechters: de moeilijke weg naar de waarheid in Chili

Bron: Trouw

“Op 10 oktober is het de 44ste verjaardag van mijn dochter, op die dag ben ik ook al 44 jaar op zoek naar mijn dochter, we hebben haar nog altijd niet gevonden”, zegt Isabel Grandón voor de camera’s van de onafhankelijke nieuwszender Edición Cero. Het is 8 maart, internationale vrouwendag in de provinciestad Iquique in het noorden van Chili, en Grandón loopt mee in een protestmars. Ze vertelt hoe ze na de geboorte van haar kind, door de artsen van het ziekehuis Barros Luco in de hoofdstad Santiago, twee dagen in slaap is gehouden zodat ze haar kind konden meenemen.

Na decennia van zoeken toont Grandón zich nog altijd strijdbaar. “Ik doe wat alle moeders doen als ze hun kind afpakken, ik blijf strijden en blijf mijn kind zoeken tot het einde van mijn leven.”

Grandón is één van de vele duizenden moeders die slachtoffer werd van de illegale adopties in Chili ten tijde van de militaire dictatuur onder leiding van Generaal Augusto Pinochet (1973-1990). Ruim dertig jaar geleden kwam het militaire regime ten einde maar de wreedheden van het bewind laten tot op de dag van vandaag diepe trauma’s na in het Zuid-Amerikaanse land. Nog altijd is er geen duidelijkheid over het lot van de naar schatting 20.000 kinderen die in deze periode zijn verdwenen door schimmige adoptiepraktijken.

Het trauma van de illegale adopties sluimerde decennialang onder de oppervlakte van de samenleving. Veel vrouwen van wie hun kind verdween, durfden zich lange tijd niet uit te spreken, vertelt Karen Alfaro, historica aan de Universidad Austral de Chile (UACh) en gespecialiseerd in het thema van de adopties. “Veel vrouwen werd verteld dat hun kind doodgeboren en al begraven was, terwijl het kind in werkelijkheid was gestolen om te worden doorverkocht. Vaak waren de vrouwen arm, laaggeletterd en bang om tegen de instelling in te gaan en durfden ze daardoor geen aangifte te doen.”

Pas in 2014 kwam daar verandering in, nadat het journalistieke onderzoekscollectief Ciper een serie reportages publiceerde waarin het de activiteiten reconstrueerde van illegale netwerken in kinderhandel. “Er was een hele corrupte keten van private partijen en overheidsfunctionarissen bij betrokken” stelt Nicolas Sepúlveda, onderzoeksjournalist bij Ciper.

Geestelijken, rechters, advocaten, social werkers en artsen werkten intensief samen om de kinderen voor veel geld ter adoptie aan te bieden aan rijke echtparen in voornamelijk Noord-Amerika en West-Europa. Ook de onlangs overleden Nederlandse Truus Kuijpers, die zich als non voordeed en betrokken was bij de adoptie van zeker 120 Chileense kinderen naar Nederland, werd met zulke clandestine netwerken in verband gebracht.

Misdaden tegen de menselijkheid

Tussen 1950 en het jaar 2000 zijn er vanuit Chili naar schatting zon 20.000 kinderen onder verdachte omstandigheden geadopteerd door veelal buitenlandse stellen. Hoewel er al casussen voor én na de dictatuur bekend zijn, komen de meeste gevallen uit de tijd van het militaire bewind. Sepúlveda: “Schimmige adoptiepraktijken kwamen voor in heel Latijns-Amerika en in andere landen van de zogenoemde ‘Derde Wereld’, maar tijdens de militaire dictatuur konden in Chili de ondergrondse netwerken die hierbij betrokken waren, door de corrupte rechtspraak, ongestoord hun gang gaan. In die periode zien we een enorme toename van schimmige adopties.”

De reportages van Ciper deden veel stof opwaaien in het Zuid-Amerikaanse land, veel vrouwen voelden erkenning en begonnen zich te verenigen om opheldering te vragen over het lot van hun kinderen. “Dat is het begin geweest van het werk van onze stichting” vertelt Ana María Olivares van Hijos y Madres del Silencio. De mensenrechtenorganisatie probeert de vermiste kinderen en hun biologische moeders met elkaar te herenigen. “Nog steeds zijn wij elke dag op zoek om de vermiste kinderen met hun familie te herenigen.”

Ook door de Chileense politiek ging een schokgolf. Er werd een strafrechtelijk onderzoek en een parlementaire onderzoekscommissie ingesteld. In het rapport dat deze commissie in 2019 aanbood aan het Lagerhuis is te lezen dat private en publieke organen ‘gezamenlijk optrokken’ in deze operatie en dat er sprake was van een ‘georganiseerde en systematische aanpak’ om kinderen bij hun ouders weg te halen waar ‘overheidsfunctionarissen bij betrokken waren.’ Het rapport classificeert de illegale adoptiepraktijken als ‘misdaden tegen de menselijkheid.’

Naast deze conclusies kwam het rapport met een aantal aanbevelingen, zoals meer middelen voor het lopende strafrechtelijk onderzoek en de oprichting van een DNA-bank om het opsporen van ouders en kinderen te vergemakkelijken.

De belangrijkste aanbeveling was het oprichten van een ‘onafhankelijke waarheids- en verzoeningscommissie om de feiten over deze periode naar boven te krijgen en de ‘verantwoordelijken te kunnen identificeren. Naar aanleiding van deze aanbevelingen kreeg onderzoeksrechter Jaime Balmaceda in 2019 de opdracht om samen met een team van rechercheurs met ‘exclusieve toewijding’ de illegale adopties te onderzoeken. De verwachtingen van dit onderzoek waren bij aanvang torenhoog.

Doofpot

Maar vijf jaar na het verschijnen van het onderzoeksrapport is er voor de slachtoffers nog altijd geen duidelijkheid gekomen. Ook zijn er geen daders veroordeeld. De gemoederen liepen de afgelopen maanden zelfs hoog op in het Zuid-Amerikaanse land nadat onderzoeksrechter Balmaceda in een interview aan de Chileense krant El País verklaarde dat hij geen ‘aanwijzingen voor misdrijven’ heeft kunnen vinden in het historische strafrechtelike onderzoek naar de adopties dat hij sinds 2019 leidt.

In het interview stelde de rechter dat de adopties volgens de toen geldende adoptiewet ‘legitiem zijn verlopen’ en dat de bewijzen niet ‘belastend genoeg zijn’ om over te gaan tot een veroordeling van de betrokkenen.

Slachtoffers en mensenrechtenorganisaties reageerden furieus, en protesteerden dagenlang voor het hooggerechtshof in de hoofdstad Santiago. Ana María Olivares van de organisatie Hijos y Madres stelt dat de verklaringen van de rechter in een patroon binnen de ‘partijdige’ Chileense justitie passen.

“Ze proberen het in de doofpot te stoppen omdat er mensen van justitie zelf bij betrokken zijn”, meent Olivares. “We zien hetzelfde gebeuren als wat er in de dictatuur gebeurde, misdaden worden ontkend om de daders te beschermen.” Dit toont voor haar eens te meer de noodzaak voor een onafhankelijke waarheidscommissie. “Net zoals is gebeurd bij het onderzoek naar verdwijningen en martelingen ten tijde van de dictatuur”.

Hoewel de Chileense staat verantwoordelijkheid voor de illegale adopties altijd heeft ontkend, zijn er volgens Karen Alfaro duidelijke aanwijzingen dat het systematisch gebeurde. Als bewijs hiervoor laat de historica verschillende correspondenties zien van Chileense ambassademedewerkers met ministeries van ontvangende landen, waarin de namen en paspoortnummers van verdwenen kinderen worden genoemd.

“Hieraan is te zien dat de kinderen niet de landen binnen werden gesmokkeld maar dat er hulp was vanuit de Chileense staat.” Dat vindt ook onderzoeksjournalist Nicolás Sepúlveda. “De staat heeft altijd van het bestaan van de illegale praktijken geweten maar heeft nooit ingegrepen, hierdoor is zij medeplichtig.”

Hoewel het onderzoek vast lijkt te lopen en de aanbevelingen uit het parlementair onderzoek niet zijn omgezet in beleid, lijkt er in de laatste maanden toch langzaam iets te kantelen in Chili. Als reactie op het interview van onderzoeksrechter Balmaceda diende Hijos y Madres del Silencio een officiële klacht in waarin zij het aftreden van Balmaceda eiste.

Tot groot genoegen van de slachtoffers en mensenrechtenorganisaties willigde het hooggerechtshof die eis in: onderzoeksrechter Balmaceda wordt per 1 juli vervangen voor Guillermo de la Barra, die bekendstaat als een grondige en eerlijke rechter met veel ervaring in mensenrechtenzaken.

Recht op akomst

Daarnaast verklaarde de Chileense minister van justitie Luis Cordero Vega afgelopen maart op een international congres begin maart dat de Chileense staat ‘acties gaat ondernemen’ om de waarheid over de adopties boven tafel te krijgen. Dat zijn allebei “hoopvolle ontwikkelingen” meent Ana María Olivares. Komt er, na decennialang stilzwijgen, eindelijk duidelijkheid en verlossing voor de slachtoffers?

Cordero Vega van de huidige centrumlinkse regering laat weten voorzichtig te erkennen dat de Chileense staat verantwoording draagt. “Voor het internationaal recht bestaat de staat uit het geheel van al haar publieke organen, ministeries en instituties. In de jaren waarin de irreguliere adopties hebben plaatsgevonden hebben deze tezamen de mogelijkheden gecreëerd waarin de schendingen van mensenrechten konden plaatsvinden. Daarom kunnen we spreken van een verantwoordelijkheid vanuit de Chileense staat.” Om deze misstanden recht te zetten belooft hij maatregelen.

Leidend daarbij is wat de minister ‘het recht op afkomst’ noemt. “Mensen hebben het recht om te weten waar hun kinderen zijn gebleven, en de geadopteerde kinderen hebben het recht om te weten waar ze vandaan komen. Dit is binnen het voorstel wat er nu ligt het belangrijkste.”

Concreet betekent het voorstel dat alle bij de adopties betrokken ministeries en instituten gaan samenwerken. “Door de omvang en de aard van het probleem is deze samenwerking nodig, ook internationaal” vertelt Cordero Vega aan de telefoon. “Zo gaan we bijvoorbeeld DNA-banken oprichten om op grote schaal DNA te kunnen matchen. Dit vergt centrale sturing vanuit de staat maar ook medewerking vanuit de Europese en Amerikaanse landen, ook zij dragen een verantwoordelijkheid.”

Of er uiteindelijk ook een waarheidscommissie komt die een onafhankelijk onderzoek gaat instellen, laat de minister nog in het midden. “Voor de staat en de slachtoffers is momenteel het belangrijkste dat mensen weten wat er met hun kinderen is gebeurd, en dat de geadopteerde kinderen te weten komen wie hun biologische moeders zijn.

Vanzelfsprekend vloeien daar ook kwesties van reparatie en rechtspraak uit voort en dat zijn centrale en belangrijke elementen. Dat kan betekenen dat zon commissie wordt opgericht maar dat heeft nu niet de prioriteit binnen het voorstel dat er ligt. Die beslissing ligt uiteindelijk bij de president.”

Nieuw politiek klimaat

Karen Alfaro noemt het ontslag van Balmaceda en de woorden van de minister historisch. “Het is de eerste keer in de geschiedenis dat de Chileense staat een vorm van verantwoordelijkheid neemt” meent de historica.

Evengoed blijft zij kritisch over de oplossing van het probleem via de ‘officiële weg’: “In het huidige politieke klimaat van Chili waarin we een sterke opkomst zien van extreemrechts en een herwaardering voor de erfenis van Pinochet, verwacht ik niet veel van de staat. Ik vertrouw meer op het belangrijke werk van de sociale bewegingen. Hun werk heeft het adoptiethema weer op de maatschappelijke agenda gezet en daar zullen ze mee moeten doorgaan.”

Minister Cordero Vega is optimistischer. “Wanneer ons plan als beleid wordt uitgevoerd, zal het breed gesteund worden binnen de politiek. ledereen is doordrongen van de ernst van het problem. Ook als straks een rechtse partij aan de macht komt ben ik er zeker van dat ons beleid en het onderzoek van Guillermo la Barra voortgezet worden.”